Analizie poddane zostały informacje zawarte w ankietach osób ujawnionych z roku 1947 znajdujące się w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Białymstoku. Ankiety te zostały złożone przez członków organizacji podziemnych i dezerterów z Milicji Obywatelskiej i Ludowego Wojska Polskiego przed Komisjami w Powiatowych Urzędach Bezpieczeństwa Publicznego na terenie województwa białostockiego w jego granicach w roku 1947. Były to komisje w następujących miejscowościach: Augustów, Białystok, Bielsk Podlaski, Ełk, Grajewo, Kolno, Łomża, Olecko, Ostrołęka, Sokółka, Suwałki, Wysokie Mazowieckie, Wąsosz, Zambrów. Ujawnienia następowały w miesiącach marcu i kwietniu 1947 roku.
Opracowana przeze mnie analiza dotyczy tylko ankiet ujawniających się członków zbrojnego podziemia.
W oparciu o deklarowaną przynależność członków zbrojnego podziemia wyodrębnić można trzy organizacje, których członkowie ujawniali się w ramach amnestii w roku 1947. Były to:
- Armia Krajowa / WiN – 74 %
- Narodowe Zjednoczenie Wojskowe -14,6%
- Narodowe Siły Zbrojne – 11,4%
Ankieta składała się z 16 pytań dotyczących:
- danych personalnych
- rejestracji w R.K.U.
- przynależności do partii / stronnictw /
- przynależności do nielegalnych organizacji, pełnionych w nich funkcji i używanych pseudonimów
- posiadania broni, sprzętu łączności itp.
- przebiegu działalności w tych organizacjach
Ankieta, zatytułowana jako „Oświadczenie” zawierała deklarację osoby ujawniającej się o zaniechaniu dotychczasowej „przestępczej działalności”, wykaz składanych przed komisją przedmiotów / przede wszystkim broni/ oraz pouczenie o konsekwencjach w przypadku złamania postanowień Ustawy.
Ankieta kończyła się podpisami członków komisji / przedstawiciela Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego i przedstawiciela Rady Narodowej / oraz osoby ujawniającej się, która poświadczała fakt otrzymania zaświadczenia o ujawnieniu się. Poniżej znajdowało się jeszcze miejsce na adnotacje o wymaganej
pomocy oraz tej już udzieloną przez komisję dla osoby ujawniającej się,
Do ankiety dołączano fotografię. W ankietach zachowało się ok. 20% fotografii.
Dokumentem zaświadczającym o spełnieniu warunków stawianych przez ustawę o amnestii było zaświadczenie wystawiane przez Szefa właściwego PUBP, zawierające również fotografię osoby, która ujawniła się.
Na Podstawie informacji zawartych w ankietach osób ujawnionych dokonałem analizy zbrojnego podziemia w następujących dziedzinach:
- uzbrojenia
- pełnionych funkcji
- wykształcenia
- przeszkolenia wojskowego
- struktury ujawnień w poszczególnych PUBP.
W uzbrojeniu udział poszczególnej broni był następujący:
- pistolety – 10% / TT – 3%, parabellum – 2,7%, walter – 1,1%, ViS – 1%, pozostałe – 2,2% /
- rewolwery – 3% / przeważnie nagany /
- karabiny powtarzalne – 51,6 % / mauser – 25%, mosin – 14%, pozoslałe – 12,6% /
- karabiny samopowtarzalne – 3,4% / AWS 38, SWT 40, G 41 / 43 /
- pistolety maszynowe – 18% / PPSz 41 – 14%, PPS 43 – 1,3%, MP 40 – 2,5%, pozostałe – 0,2% /
- ręczne karabiny maszynowe – 4,3% / DP – 2%, MG – 0,7%, pozostałe – 1,6% /
W posiadaniu zbrojnego podziemia znajdowały się również niewielkie ilości ciężkich karabinów maszynowych i rusznic przeciwpancernych, przeważnie produkcji radzieckiej.
Broń będąca w posiadaniu lub użytkowaniu członków zbrojnego podziemia pochodziła zasadniczo z siedmiu źródeł:
- Otrzymana w organizacji – 83,2%
- Znaleziona, głownie po przejściu działań frontowych – 12%
- Zdobyta na wrogu – 1,8%
- Przyniesiona z wojny – 0,5%
- Pochodząca z zakupu, głównie od żołnierzy wroga – 0,5%
- Pochodząca z dezercji z LWP i MO – 0,3%
- Pozostałe źródła – 2%
Broń, którą – według oświadczeń osób ujawniających się otrzymywały one w organizacji pochodziła z różnych źródeł, ale w oparciu o informacje zawarte w ankietach nie jest możliwe rozgraniczenie tych źródeł ani proporcji między nimi. W relacjach z działalności w organizacji występują informacje o rozbrajaniu posterunków MO, ale bez podania wykazu zdobytej broni czy chociaż jej rodzaju, w związku z czym nie można było ująć tej broni do ogólnej ilości broni zdobytej na wrogu.
Pod względem ilości zdanej podczas ujawniania się broni kolejność powiatów / komisji PUBP / przedstawia się następująco :
- Łomża – 23,6%
- Sokółka – 20,2%
- Białystok – 14,2%
- Suwałki – 11,4%
- Bielsk Podlaski – 8,5%
- Ostrołęka – 6%
- Wysokie Mazowieckie – 5,4%
- Grajewo – 3,9%
- Augustów -3,1%
- Zambrów -2,3%
- Kolno
- Ełk
- Olecko
Według deklarowanych w ankietach funkcji ujawniło się :
- Szeregowi członkowie / stanowili 86,9 % ujawnionych /: AK/WiN – 72,5%, NZW – 15,4%, NSZ – 11,7%
- Łącznicy / stanowili 5% ujawnionych /: AK/WiN – 88,6%, NZW – 3,8%, NSZ -7,5%
- Dowódcy drużyn /stanowili 3,8% ujawnionych /: AK/WiN – 80%, NZW – 12,5%, NSZ-7,5%
- Dowódcy plutonów i zastępcy / stanowili 3,3% ujawnionych /: AK/WiN – 74,5%, NZW – 17%, NSZ – 8,7%
- Dowódcy kompanii i zastępcy / stanowili 1,6% ujawnionych /: AK/WiN – 70%, NZW – 25%, NSZ – 2%
- Dowódcy batalionów i zastępcy / stanowili 0,3 % ujawnionych /
Stan wykształcenia ogólnego przedstawiał się następująco :
- AK l WiN: do 4 klas szkoły powszechnej – 57,6%, szkoła powszechna – 13,4%, średnie – 6,3%, Wyższe – o,4%
- NZW: do 4 klas szkoły powszechnej – 73,6%, szkoła powszechna – 20%, średnie – 3,4%, wyższe – sporadycznie
- NSZ: do 4 klas szkoły powszechnej – 82,5%, szkoła powszechna – 14,3%, średnie – 2,4%,wyższe – sporadycznie / wyjątki /
Bardzo istotne dla zbrojnego podziemia było wyszkolenie wojskowe, z jakim przychodzili do poszczególnych organizacji jej członkowie. Stan tego przeszkolenia był następujący :
- AK / WiN: brak – 64,5%, zasadnicza służba wojskowa – 24,7%, podoficerowie – 11,8%, oficerowie – 0,7%
- NZW: brak – 70,7%, zasadnicza służba wojskowa – 17,2%, podoficerowie – 5,2%, oficerowie – pojedynczy
- NSZ: brak – 71,4%, zasadnicza służba wojskowa – 23%, podoficerowie – pojedynczy, oficerowie – nie znalazłem.
Najkorzystniejsza sytuacja występowała w AK / WiN, gdzie braki w wyszkoleniu wojskowym były najniższe, a przeszkolenie w postaci służby wojskowej i udziału podoficerów był najwyższy.
Wynikało to stąd, ze Armia Krajowa powstała najwcześniej, wchłaniając Polski Związek Powstańczy i Związek Walki Zbrojnej / członkowie AK i WiN przyznawali się do wcześniejszej przynależności do PZP i ZWZ /, które skupiały wielu przedwojennych podoficerów i oficerów. Pozostałe organizacje takiego wyboru kadrowego już nie miały.
Posiadanie przeszkolenia wojskowego, a nawet stopnia podoficerskiego czy nawet oficerskiego nie oznaczało wcale pełnienia funkcji dowódczej w strukturze organizacji / dowódca plutonu, dowódca kompanii/, dość często funkcje pełnione były przez osoby bez przeszkolenia wojskowego, a podoficerowie określali się jako szeregowi członkowie.
Charakterystycznym zjawiskiem był brak wśród ujawniających się przedwojennych oficerów zawodowych, sporadycznie tez ujawniali się oficerowie rezerwy, Było to zapewne skutkiem represji wobec tej grupy ze strony NKWD i UB bezpośrednio po wkroczeniu Armii Czerwonej na nasze tereny.
Najwięcej żołnierzy zbrojnego podziemia służyło przed wybuchem wojny w następujących jednostkach :
- 33 Pułk Piechoty w Łomży
- 42 Pułk Piechoty w Białymstoku
- 10 Pułk Ułanów Litewskich w Białymstoku
- 9 Pułk Strzelców Konnych w Grajewie
- 14 Dywizjon Artylerii Konnej w Białymstoku
- 71 Pułk Piechoty w Zambrowie
- 2 Pułk Ulanów w Suwałkach
- 3 Pułk Artylerii Ciężkiej w Wilnie
- 76 Pułk Piechoty w Grodnie
- 81 Pułk Piechoty w Grodnie.
Pod względem liczby ujawniających się żołnierzy zbrojnego podziemia w stosunku do ogółu kolejność poszczególnych komisji przedstawia się następująco:
- Łomża-33,8% / AK/WiN – 22,5%, NZW – 5,5%, NSZ -6% /
W powiecie – AK/WiN – 66,5%, NZW – 15,6%, NSZ – 17,8% - Białystok – 18,7% / AK/WiN – 15,4%, NZW – 2,7%, NSZ – 0,2% /
W powiecie – AK / WiN – 82,8%, NZW – 14,6%, NSZ – 2,6% / - Grajewo- 13,9% / AK/WiN – 3,9%, NZW – 3,9%, NSZ – 2,6% /
W powiecie – AK / WiN – 53,1%, NZW – 28,3%, NSZ – 18,6% - Sokółka – 8,4%
W powiecie około 90% stanowili członkowie AK / WiN - Wysokie Mazowieckie – 6 %
W powiecie – AK / WiN – 90 %, NZW – 8%
Wynika stąd, ze najwięcej / procentowo / członków AK / WiN ujawniło się w powiecie sokólskim, białostockim i łomżyńskim, NZW – grajewskim, łomżyńskim i białostockim, NSZ – grajewskim i łomżyńskim, Nie sprawdzałem, czy to jest proporcjonalne do liczebności tych organizacji na tych powiatach.
Trzcianne, dn. 17.03.2002r.